20 օգոստոս, 2015
Ամեն տարի օգոստոսի 15ին մոտ կիրակի օրը Հայ Առաքելական եկեղեցին նշում է Աստվածածնի Վերափոխման տոնը, որը մեր եկեղեցու 5 տաղավար տոներից մեկն է: Այս տոնը Աստվածածնին նվիրված տոներից ամենահինն է:
Մարիամ Աստվածածնի մասին տեղեկությունները քիչ են Աստվածաշնչում և հիմնականում մեզ են փոխանցվել Եկեղեցու Սրբազան Ավանդության շնորհիվ:
Ըստ այդպիսի մի ավանդության`Հիսուսը համբարձվելուց առաջ, Ձիթենյաց լեռան վրա առաքյալներին պատվերներ տալիս, մորը խոստացել է տանել իր մոտ: “Եվ այդ պահից, աշակերտը նրան իր մոտ առավ” (Հովհ. 19.27): Տիրոջ համբարձումից հետո Աստվածամայրը տասնհինգ տարի ապրել է Հովհաննես առաքյալի խնամակալության ներքո և սպասել Որդու խոստումին: Այդ տարիներին նա պահքով գնացել է որդու գերեզմանին և անդադար աղոթել: Այցերից մեկի ժամանակ էլ նրան է երևացել Գաբրիել հրեշտակապետն ու ավետել Տիրամոր` երկրային աշխարհից Վերին Երուսաղեմ վերափոխվելու լուրը: Աստվածածինն էլ այս բարի լուրը հայտնել է իր ազգականներին ու մյուս բոլոր քրիստոնյաներին` պատվիրելով, որ իրեն թաղեն Գեթսեմանիի ձորակում: Տիրամայրը խնդրել է Հովհաննեսին վերջին անգամ Ս. Պատարագ մատուցել, որ կարողանա սբ. Հաղորդություն վերցնել: Պատարագից հետո Հովհաննեսը նրան է տվել մի տախտակ և խնդրել, որ իր երեսին դնի: Տիրամայրը խաչակնքել է և տախտակը դրել երեսին, աղոթել Աստծուն, որ այդ տախտակի միջոցով մարդիկ բժշկվեն իրենց հիվանդություններից և ախտերից: Երբ առաքյալները շրջապատել են Տիրամորը, երկնքում լույս է երևացել` Հիսուսն իր հրեշտակների զորքով: Որդուն տեսնելուն պես Տիրամայրը ավանդել է հոգին: Սբ. Բարդուղիմեոս առաքյալը, որ բացակայում էր հուղարկավորությանը, վերադառնալով Երուսաղեմ, ցանկանում է վերջին անգամ տեսնել Աստվածամորը: Առաքյալները նրա խնդրանքով բացում են գերեզմանը, սակայն այնտեղ չի լինում Սբ. Կույսի մարմինը: Այդ նշանակում էր, որ Հիսուս իր խոստման համաձայն երկինք էր փոխադրել իր Մորը: Առաքյալներն էլ փայտի վրա դրոշմած պատկերը տալիս են Բարդուղիմեոսին` որպես մխիթարություն: Ըստ Մովսես Խորենացու` Հայաստանի առաջին լուսավորիչն այն բերում է Հայաստան եւ զետեղում Անձեւացյաց գավառի Դարբնոց կոչված վայրում, ուր հետագայում ի պատիվ Աստվածամոր եկեղեցի եւ կուսանոց է հիմնադրվում: Շուտով վանքն ու շրջապատը դարձել են ուխտավայր-սրբատեղի, ուր մարդիկ այցելել են պատկերի միջոցով բժշկվելու նպատակով: Դարերի ընթացքում սրբապատկերի հետքերը կորել են, բայց մնացել է տոնը և Աստվածածնի անունը կրող եկեղեցիներն ու վանքերն ուխտի գնալու սովորույթը:
Այս տոնի Սուրբ Պատարագից հետո կատարվում է խաղողի օրհնության արարողությունը` Խաղողօրհնեք: Տոնի ակունքները սկսում են դեռևս հեթանոսական ժամանակներից: Այն բնապաշտական ծագում ունեցող տոներից է, որը կապված է բերք ու առատություն ապահովող հավատալիքների հետ: Այս ծեսը անցյալում կատարվում էր մեծ հանդիսությամբ, երգ ու պարով, քանի որ հայերը խաղողը համարում էին մրգերի մեջ ազնվագույնը, որն արժանացել է Անահիտ աստվածուհու օրհնանքին, որի հյութով նաև օրհնվել են բոլոր բարիքները:
«Եւ Արիները Արարատից դուրս վռնդեցին դրսից եկած բոլոր քարավանները, հրաժարվեցին Անապատից եկած առատ բարիքից: Արիները այլևս սնվում էին միայն արարատյան բարիքով: Նվազ էր արարատյան բարիքը, բայց աստվածային սնունդ էր: Եւ շուտով Արիների միջից վերացան այդ հյուծող հիվանդությունները: Առողջացան Արիները: Քանդեցին շուկաները և ագարակներ սարքեցին: Հերկեցին Արարատի հողը, ցանեցին, խնամեցին: Եւ Արարատի հողը առատ բերք տվեց նրանց:
Երջանիկ էին Արիները, ցնծում էին: Երգն ու պարը ուղեկցում էին բերքահավաքին: Մեծ խարույկներ էին վառում, շուրջպար էին բռնում ու փառերգեր էին նվիրում Մայր Անահիտին:
Մայր Անահիտն էլ իջավ Արարատ, միանալու այդ բերքահավաքի երջանիկ տոնախմբությանը: Նա վերցրեց խաղողի ողկույզը, օրհնեց այն, ապա ճզմեց և խաղողի հյութով օծեց բոլոր բարիքներն ու ասաց.
– Սիրելի զավակներս, ահա ես օրհնեցի այս անուշահամ խաղողը և նրա հյութով օծեցի բոլոր բարիքները: Վայելեք դրանք և այս խաղողից պատրաստված սուրբ ըմպելիքով` գինիով, միշտ օծեք ձեր աստվածային սնունդը:
Եւ այնուհետև Արիները ամեն բերքահավաքին խաղողի առաջին բերքը նվիրում են Մայր Անահիտին: Մայր Անահիտը օրհնում է խաղողը և այդ խաղողի հյութով օծում է Արարատյան բարիքը»: /Աղբյուրը` Խաղողօրհնեք, http://hayaryakanch.wordpress.com/category/
Այսպիսով այս տոնը նվիրված է եղել մայրության աստվածությանը` Անահիտին, ով մայրության, խոհեմության, իմաստնության, ողջախոհության, պտղաբերության մարմնավորումն էր և հայ կնոջ կատարյալ կերպար:
Տոնը նշվում էր Անահիտ Աստվածուհուն նվիրված տաճարներում, մասնավորապես Եկեղիաց գավառի Երիզա ավանի ամենանշանավոր տաճարում, որտեղ գտնվում էր նաև Աստվածուհու ոսկեձույլ արձանը:
Քրիստոնեական ժամանակաշրջանում Անահիտ Աստվածուհուն փոխարինելու եկավ Մարիամ Աստվածածինը` որպես մայրության կատարյալ կերպար: Աստիճանաբար Անահիտի պաշտամունքի շատ տարրեր փոխակերպվեցին Աստվածածնի պաշտամունքին: Ի թիվս այլ ծեսերի, խաղողօրհնեքը ևս վերափոխվեց Տիրամորը նվիրված տոնի:
Այնուամենայնիվ դեռևս հնուց Խաղողօրհնեքի գաղափարը բերքի օրհնությունն է:
Ըստ բնապաշտական ժամանակներից եկող սովորույթի` մարդիկ այդ օրը քաղած առաջին ողկույզները տանում են եկեղեցի` օրհնելու, և միայն օրհնությունից հետո են համտեսում բերքը: Հնագույն ժամանակներում նույն ծեսը կատարվել է հայկական տաճարներում՝ քրմերի կողմից:
Խաղողօրհնեքից հետո խաղողի զոհաբերություն – նվիրատվություն է լինում` այդպիսով բաժին հանելով բոլոր մարդկանց: Դրան հաջորդում է տոնախմբությունը: Հնում ընդունված է եղել հյուրասիրությունն ու փոխադարձ այցելությունները: Տոնն ուղեկցվել է ժողովրդական երգ ու պարով, ճոխ սեղաններով:
Այս տոնը բացառություն չէ, ի թիվս մյուս հնագույն ավանդական ժողովրդական տոների, որոնք քրիստոնեության ընդունումից հետո համատեղվել և զուգակցվել են եկեղեցական տոներին: Անշուշտ ժամանակի ընթացքում փոխվել է այդ տոների նկատմամբ հանրության մոտեցումը, իմաստի ընկալումը, ինչպես նաև տոները նշելու ձևը: Այժմյան եկեղեցական տոներում, այնուամենայնիվ, պահպանվում են որոշ սովորույթներ տոների հեթանոսական շրջանից:
Տոների և ծիսակարգերի ձուլումը պայմանավորված է եղել 2 հիմնական դրույթներով, նախ` մարդիկ սովորել են այդ տոները հնում` հեթանոսական շրջանում նշել մեծ ճոխությամբ և նույնիսկ քրիստոնեության ընդունումից հետո, սովորույթի ուժով շարունակել են տոնել: Եկեղեցին զուգակցելով դրանք քրիստոնեական տոների հետ` կարողացել է մարդկանց մեջ պահելով տոնելու նկրտումը` այն ուղղել քրիստոնեական տոնին: Երկրորդ` քրիստոնեության ընդունումից հետո, երբ փոխվել են հավատալիքները, պահպանվել են դրանց իմաստները, հետևաբար տեղի է ունեցել այսպես կոչված երևույթների “վերահասցեագրում” /օրինակ հենց այս տոնի պարագայում` Անահիտը մայրության աստվածուհին, Մարիամ Աստվածածինը` Տիրամայրը, մայրության նոր խորհրդանիշը/:
Ցավոք հազարամյակ հետո էլ դեռ որոշ պարագաներում պահպանվում է անորոշություն ու շփոթմունք եկեղեցական և հին ավանդական, հեթանոսական տոների կազմակերպման և անցկացման հարցերում:
Հարցն արդիական է թերևս այսօր էլ ազգագրության մեջ: Այսպիսով` եկեղեցական – քրիստոնեական տոն, թե` հեթանոսական տոնի քրիստոնեացված տարբերակ:
Հ.Գ. Այս տոնը առանձնակի շուքով է նշվում նաև Կալիֆորնիա նահանգի Ֆրեզնո քաղաքում: Ամեն տարի այս տոնին քաղաքը վերածվում է տուրիստական կենտրոնի: Այստեղ են հավաքվում հայեր նահանգի տարբեր քաղաքներից: Ժողովրդի մեջ պահպանված ավանդույթ կա, որ չի կարելի բերքն ուտել մինչև օրհնությունը և որ օրհնվելուց հետո խաղողն ավելի համեղ է լինում:
Ա.Ս.
