Հայաստան՝ աշխարհի բնօրրան. Քարահունջ, թե՞ Զորաց քարեր. հնագույն աստղադիտարան, թե՞ նեկրոպոլիս . Ի՞նչ կապ ունեն Քարահունջը և Սթոունհենջը

ՀՀ  Սյունիքի  մարզի  Սիսիան  քաղաքի  մոտ  գտնվում  է  մեգալիթյան  շրջանի  մի  հսկայական  հուշահամալիր, որն  իր  գոյությամբ  արդեն  իսկ  առեղծվածների  մի  շարան  է  ստեղծել: Հավանաբար  վերնագրից  արդեն  հասկանալի  է, որ  այն  մի  քանի  կատեգորիաներով  տարբեր  ենթադրությունների  բախման  կետ  է  դարձել: Մինչ տարակարծություններին  անդրդառնալը  հստակորեն  կարելի  է  ասել, որ  առաջին հերթին  սա  մի  համալիր  է, որտեղ  կարելի  է  տեսնել  միաժամանակ  մենհիրներ, դոլմենններ, կրոմլեխներ  և  անգամ  կիկլոպյան  ամրոցի  մնացորդներ: Իհարկե  այս  տերմինները  շատերին  ոչինչ  չասեցին, սակայն  հնագիտությամբ  հետաքրքրվածների  մոտ  սա  կարող է անգամ  զարմանք  առաջացնել: Որպեսզի  բաց  չմնա  կարճ  սահմանենք  այս  բառերի  բացատրությունը. մենհիրները դրանք  միայնակ, ուղղահայաց  կանգեցված  քարերն  են, դոլմենները՝ սեղանաքարերը, իսկ  կրոմլեխները՝ շրջանաձև  տեղադրված  մենաքարերը, սրանք  բոլորն  էլ  ունեցել  են  ծիսական  նշանակություն  և  կանգնեցված  են  եղել գերեզմաններին, դամբարաններին: Սա  այն  հիմնական  տեղեկությունն   է, որը  ոչ  մի  տարակարծության  ենթակա  չէ, այս  ամենով  սկսվում  և  վերջանում  է  հստակ  բնորոշումը, իսկ  մնացյալը  տարբեր  ու  իրարամերժ  մեկնաբանությունների ենթակա  են՝  սկսված  անվանումից, թվագրությունից, մինչև  համալիրի  նշանակությունը:

Հուշարձանի մասին առաջին գրավոր հիշատակությունը կատարել է պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը (13-14-րդ դդ.): Ըստ այդ հիշատակության` հուշարձանի անունը Քարունջ (Քարահունջ) է: 18-19-րդ դարերում հուշարձանը ստացել է Զորաց Քարեր անունը: Այստեղից  էլ  սկսվում  է  անվան  շուրջ  գիտական  <<վիճաբանությունները>>:  Ժողովրդի մոտ տարածված անվանումն է Զորաց քարեր, իսկ Քարահունջ անվանումն առաջարկել է 1990-ականներին համալիրը հետազոտած ակադեմիկոս Պարիս Հերունին,ՀՀ Կառավարության 2004 թվականի հուլիսի 29–ի N1095 որոշման համաձայն Հայաստանի Սիսիան քաղաքի մոտ գտնվող քարե հուշարձանը անվանվել է «Քարահունջ աստղադիտարան>>:   Զորաց  քարերը  թարգմանվել է  հուշարձանի  թուրքական  անվանումից՝ Ղոշուն դաշ / ղոշուն՝ շարք, զորք, դաշ՝ քար/: Որոշ  հետազոտողները,  Զորաց  քարեր  ասելով, նկատի  ունեն  զորքի, այսինքն  զինվորականների  գերեզմանաքարեր,ինչը  որոշ  գիտնականների  մոտ  տվեց  այն  ենթադրությունը, թե  Քարահունջը՝  նույն  Զորաց  քարերը իրենցից  ներկայացնում  են   նեկրապոլիս՝ գերեզմանաքաղաք  կամ  մեռյալների քաղաք: <<Քարահունջ  աստղադիտարան>> հիմնադրամի  մասնագետները Զորաց  քարերը  մեկնաբանում  են, որպես   օրացույց  քարեր. գրաբարում զօր նշանակում է` օր, այսինքն` օրերի քարեր, օրացույց քարեր: Նույնպիսի  տարակարծություններ  կան  նաև <<Քարահունջ>>  բառի  բացատրության մեջ. Հունջ՝  հնչյուն, հունջ՝  փունջ,  հունջ՝  շունչ:  Տրամաբանորեն  բոլոր  ենթադրություններն  էլ  ճիշտ  են և  հուշարձանին  մեկ  անվանում  տալը, կամ  անվանման մեկ բացատրություն  տալը  դժվար  է, այդ  իսկ  պատճառով  հստակեցված  չէ: Հավասարապես  օգտագործվում  ՝  և´  Քարահունջը , և´ Զորաց  քարերը: Նաև հայտնի են հնավայրի այլ անվանումներ, ինչպիսիք  են Ցից քարեր, Դիք-դիք քարեր։

Հնագիտական պեղումներ կատարվել են միայն հուշարձանի հարակից դամբարաններում Մորուս Հասրաթյանի և  Օնիկ Խնկիկյանի կողմից: Պեղումների ընթացքում հայտնաբերված բրոնզե զարդերի, հայելիների, կավե տարատեսակ իրերի  և   այլ առարկաների  ուսումնասիրության  շնորհիվ  տրվել  է  թվագրության  հնարավորություն՝ Ք.ա.  3-2-րդ հազարամյակներ:Սակայն չեն պեղվել հուշարձանի գլխավոր առանձնահատկությունը համարվող մենհիրները և  նրանց շրջակայքը, ուստի  այս  թվագրական  տվյալները  չի  կարելի  տալ  ամբողջ հուշարձանին, քանի  որ  հնարավոր  է  հնագիտական  գտածոները  շատ  ավելի  ուշ  են  ստեղծվել:

Հուշարձանում կան 222 մենհիրներ՝ 0,5-3 մետր բարձրությամբ,  10 տոննայի  հասնող կշռով: Դրանցից   84-ը    վերին   մասում ունեն    4-5 սմ տրամագծով անցքեր: Այս  անցքերը  ևս  նոր   տարատեսակ  ենթադրությունների բեմահարթակ  դարձան: Որոշ հնագետներ գտնում են, որ անցքերը օգտագործվել  են  քարերը  տեղափոխելու համար պարաններ կապելու և  քաշելու նպատակով, ինչն անհնարին է, որովհետեւ անցքերն արված են քարերի վերին մասում, և  եթե դրանցից քաշեին, անցքի մի մասը կջարդվեր: Բացի  այդ  կան քարեր, որոնց անցքերը կիսատ են բացված,  իսկ  սա  վկայում է, որ  քարերը տեղադրվելուց հետո  են  մշակվել,վրաները  անցքեր  բացվել:Որոշ «հայ հանճարեղ» հնագետներ էլ կարծիք են հայտնել, որ այդ անցքերը ծառայել են ձիերի սանձերը կապելուն, ինչը բացարձակ անհեթեթություն է:

Միակ  խելքին  մոտ  տարբերակն  այն է, որ  դրանք  աստղագիտական  նշանակություն  են  ունեցել: Վերջինիս  մասին առաջին ենթադրությունը կատարել է Օնիկ Խնկիկյանը 1984 թ.-ին:

1994-2001 թ.թ.-ին ՀՀԳԱԱ ակադեմիկոս Պարիս Հերունին իր անձնական միջոցներով կազմակերպել է գիտարշավներ, որոնց  ընթացքում կազմվել է հուշարձանի մանրամասն տոպոգրաֆիական քարտեզը, չափվել է Քարահունջի աշխարհագրական դիրքը, տեղանքի մագնիսական շեղման անկյունը, հորիզոնին գտնվող լեռնաշղթաների անկյունային բարձրությունները , չափվել են քարերի բոլոր անցքերի ուղղվածությունները, տեղի անկյունները, կատարվել են նաև այլ չափումներ: Կազմվել է 222 մենհիրների լիակատար կատալոգ` քարերի չափերի ու վիճակի նկարագրությամբ: Կատարվել է արևի և լուսնի ծագելու, մայր մտնելու ու կուլմինացիայի ֆոտոֆիքսում: Եվ  այս  ամենի շնորհիվ  ապացուցվել  է  աստղագիտական  նշանակություն  ունենալու  հանգամանքը:Այս տեսակետին  հակված  է  գիտական  աշխարհի  մեծամասնությունը:

Քարահունջ աստղադիտարանը բաղկացած է հետեւյալ մասերից` կենտրոնական շրջան, հյուսիսային թև, հարավային թև, հյուսիս-արեւելյան քարուղի, լարագիծ, որը հատում է շրջանը, և առանձին կանգնած քարեր:

Կենտրոնական շրջանը կազմված է 40 քարերից , սրանք  անցքեր չունեն: Շրջանի կենտրոնում գտնվում է 7×5 քառակուսի մետր չափերով  գետնափոր կառույց, որը ծառայել է որպես տաճար կամ պաշտամունքային դամբարան, մեհյան: Հարկ  է  նշել, որ սա  իր  չափերով  և  ձևով  նման է Գառնու տաճարին: Ըստ ակադեմիկոս Պարիս Հերունու՝ կենտրոնական շրջանն ու հյուսիս–արևելյան կարճ քարուղին, որն ուղղված է արևածագի կետին ամառային արևադարձի օրը, ծառայել է Ար աստծուն նվիրված հանդիսավոր արարողութոյւններին: Հետազոտողների մի խումբ, որը օգտագործել է զգայուն  մագնիսամետրեր, հայտնաբերել է, որ կենտրոնական շրջանի ներսում բնական մագնիսական ուժագծերը պարույրի տեսք ունեն և  էներգետիկ  դաշտը ձգվում  է դեպի  երկինք, իսկ  շրջակայքում  հանդիպում  են  ալիքային  էներգետիկ դաշտեր: Հյուսիս-արեւմտյան քարուղին ձգվում է կենտրոնական շրջանից. այն ուղղված է արևի ծագման կետին, ամառային արևադարձի օրը (նույն կետին նայող քարուղի կա նաև Անգլիայի Սթոունհենջում): Լարագիծը հատում է կենտրոնական շրջանը, որպես հյուսիսային թևի շարունակություն միացնում է այն հարավային թևին:Կան նաեւ 5 առանձին կանգնած քարեր, որոնցից 1-ն ունի անցք: Հնարավոր է, որ առանձին կանգնած քարերը, ինչպես Սթոունհենջի կրկնաքարերը, օգտագործվել են նշանառության համար:

Ակադեմիկոս Հերունին հայտնաբերել է քարե բազմաթիվ աստղագիտական գործիքներ:Ինչպես  օրինակ՝ արևը դիտելու համար կա 17 քար, որոնք օգտագործվել են  ամառային արևադարձը, ձմեռային արևադարձը, ինչպես նաև գարնան և աշնան գիշերահավասարի օրերին` արևածագի  և  արևամուտի պահը դիտելու համար:Ինչ  վերաբերվում  է լուսինը դիտելուն՝ Հերունին  առանձնացրել  է   14 քար:

Ակադեմիկոսը Քարահունջի տարիքը հաշվել է 4 իրարից անկախ աստղագիտական մեթոդներով`  արևի  և  լուսնի ծագելու և մայր մտնելու ազիմուտների տեղաշարժով, զենիթի կետով աստղերի անցնելով,աստղերի ծագելու և մայր մտնելու ազիմուտով, աստղերի կուլմինացիաների բարձրությունով: Բոլոր մեթոդներով հաշվելու դեպքում էլ Պ. Հերունին ստացել է գրեթե նույն տարիքը` 7500 տարի մեզանից առաջ:Քարահունջի տարիքը հաշվել է նաև Եվրասիական Աստղագիտական Միության նախագահ Ն. Գ. Բոչկարյովը, որը մասնակցել է 2001 թ.-ին ակադեմիկոս Հերունու կազմակերպած գիտարշավին: Ըստ պրոֆեսոր Բոչկարյովի հաշվարկների` Քարահունջը 7000-8000 տարեկան է: Այս  հաշվարկներից  կարելի  է  ենթադրել, որ  Հայաստանում  քաղաքակրթությունը  իր  հիմքերն  է  գցել  շատ  ավելի  վաղ  շրջանում, որպես  վկայում  նշենք, որ եգիպտական  բուրգերը՝ որպես  հնագույն  քաղաքակրթության    վկաներ, շուրջ  4000 տարով  փոքր  են Քարահունջից, նույնը  կարելի  ասել  նաև  Սթոունհենջի  մասին: Հետաքրքիր  է  նաև, որ  Քարահունջ-Սթոունհենջ-Եգիպտական  բուրգերը  իրարից  գտնվում  են  նույն  հեռավորության  վրա  և  կազմում  են հավասարասրուն  եռանկյուն, որը  բավական  խորհրդանշական  է:

1999 թ.-ի փետրվարին ակադեմիկոս Հերունին Քարահունջի վերաբերյալ իր բոլոր ուսումնասիրություններն ուղարկել է հնագույն մոնումենտների աստղագիտական մեթոդներեվ թվագրման խոշորագույն մասնագետ Ջ. Խ. Հոուկինսին: Պրոֆեսոր Հոուկինսը ստուգել է հայ ակադեմիկոսի կատարած հաշվարկները և  համաձայնել Հերունու կատարած հաշվարկներին` շեշտելով, որ Քարահունջը շատ նմանություններ ունի Անգլիայի Սթոունհենջին և  Իռլանդիայի Քալենիշին: Հարկ  է  նշել, որ  կառուցվածքային, գործառնույթային  նմանությունից  բացի, Սթոունհենջն  ու  Քարահունջը  ունեն  նաև  անվանական  նմանություն, ինչպես  գիտենք  սթոուն  անգլերենից  թարգմանաբար  նշանակում է  քար, իսկ  հենջ  բառ  անգլերենում  գոյություն  չունի  և  շատ  հավանական  է, որ  այն  փոխառնված  է  Քարահունջի  <<հունջ>>  արմատից: Եվ  այս  փոխառնությունը  միանգամայն  տրամաբանական  բացատրություն  ունի, անգլո-սաքսոնական  ժամանակագրություն գրքից /8-րդ դար/  հայտնի  է, որ  բրիտները / Անգլիայի  առաջին  բնակիչները/  Անգլիայի  տարածք  են  տեղափոխվել  Արմենիայից՝ իրենց  հետ  տանելով  տեղի  սովորույթներն  ու մշակույթը, և  հենց  արմենի  երկրից  տեղափոխված  բրիտներն  են  կառուցել  Սթոունհենջը՝ ավել  ուշ, քան  կառուցվել  է  Քարահունջը: Սա  մի  սենսացիոն  բացահայտում  է, որին   հետևելու  դեպքում  հայ  հնագետները  կարող  են  ապացուցել, որ  Քարահունջը  հիմք  է  հանդիսացել Սթոունհենջի համար:

Ակադեմիկոս  Հերունու  առաջ  քաշած տեսակետի  համաձայն  հուշարձանի  մի  շարք  աստղագիտական  գործիքները  վկայում են, որ միջնադարյան Եվրոպայից շատ հազարամյակներ առաջ Հայաստանում իմացել են, որ տարին բաղկացած է 365+0,25 օրից, իչպես  նաև  այն  մասին, որ  երկիրը գնդաձև է  և  այն  պտտվել  է  իր  առանցքի  շուրջ, տարին  սկսվել  է  գիշերահավասարի  օրը, գիտեին  նաև  երկրի  առանցքի  թեքության  մասին:  Հնարավոր է ՝ Քարահունջի  քարերից  մեկն  անգամ օգտագործվել է որպես օրացույց, արեգակնային ժամացույց:

Աստղագիտական  նշանակության  մեկ  այլ  դրսևորում  է  գտել  մաթեմատիկոս Վաչագան Վահրադյանը՝ հայտնաբերելով, որ Քարահունջի քարերի դասավորվածությունը կրկնում է Կարապի (Անգղի) համաստեղության աստղերի դասավորվածությանը: Ամեն  դեպքում  այս  վարկածը  ևս  սենսացիոն  նշանակություն  ունի  և  նման  ուսումնասիրությունները հնարավորություն են տալիս Հայաստանը  առաձնացել  ևս  մեկ  ասպեկտով՝ որպես  աշխարհի  հնագույն  աստղադիտարան  ունեցող երկրի:

Ա.Ս.