Խաչվերացը Հայ Առաքելական Եկեղեցու 5 տաղավար տոներից վերջինն է (Սուրբ Ծնունդ-Փոքր Զատիկ, Սուրբ Հարություն-Մեծ Զատիկ, Համբարձում, Քրիստոսի Պայծառակերպություն և Խաչվերաց ):
Այն խաչին նվիրված 4 տոներից մեկն է (Սուրբ Խաչի Երևման տոն, Գյուտ Խաչի, Վարագա Սուրբ Խաչ, Խաչվերաց): Տոնը համարվում է խաչին նվիրված ամենակարևոր տոնը, քանի որ վերաբերում է Խաչի գերությունից վերադարձին Երուսաղեմ և նրա գոհաբանությանը:
Հայ Առաքելական Եկեղեցին Խաչվերացի տոնը նշում է սեպտեմբերի 11-17 ընկած ժամանակահատվածի կիրակի օրը: Տոնի հաջորդ օրը, ինչպես մյուս տաղավար տոներին, ննջեցյալների հիշատակի օրն է:
Որտեղից է գալիս տոնը
Տոնի նախապատմությունը պատմական հիմքեր ունի: 614 թ. պարսից Խոսրով թագավորը հարձակվում է Երուսաղեմի վրա, ավերում, սրի քաշում ժողովրդին և որպես անարգանք քրիստոնյաներին`Սուրբ Հարության Տաճարից տանում է Տիրոջ խաչափայտը: Ավանդույթն ասում է, որ այդ խաչի զորությամբ շատերը դարձի են գալիս Պարսկաստանում, մկրտվում:
Խաչափայտը գերության մեջ է մնում 14 տարի: 628 թ. Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրը քրիստոնեական մի հսկա բանակով հարձակվում է պարսիկների վրա, ազատագրում Ս. Խաչը և այն վերադարձնում նախկին վայրը։ Որպես պատմական վկայություն` նշենք, որ հայ ժողովուրդն անմասն չէ խաչի ազատագրման գործից։ Կայսրին ռազմական օժանդակություն է ցույց տվել նաև հունական մասի հայոց զորքը` Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ։
Խաչի վերադարձի ճանապարհն անցնում է նաև Արևմտյան Հայաստանի Կարին քաղաքով: Կարնո լեռների ստորոտներից մեկում, որ դրվել է խաչը, վճիտ աղբյուր է բխել, որտեղ էլ հետագայում կառուցվել է Խաչավանքի եկեղեցին:
Կայսրը խաչափայտը պահում է Կ. Պոլսում 3 տարի, որից հետո անձամբ ծնկաչոք, մեծ փառքով խաչը տանում է Երուսաղեմ և ինքն էլ բարձրացնում Գողգոթայի գագաթին վեր հառնած վերականգնված Սուրբ Հարության տաճարը: Այդ օրից էլ սկսում են նշել տոնը մեծ շուքով և կարևորության գիտակցմամբ:
Ինչ նշանակություն ունի տոնը քրիստոնյաների համար
Խաչը հնում համարվել է չարչարանքի և անարգանքի գործիք, դրա համար էլ Հիսուսին, հավասարեցնելով երկու ավազակների հետ, խաչը հանեցին: Սակայն Հիսուսի մահով խաչի խորհուրդը վերաիմաստավորվեց և այն դարձավ մեզ համար փրկության, հույսի, մաքրվելու և պաշտպանության նշան: Խաչը դարձավ բանալի Տիրոջ հետ հաղորդակցվելու համար:
Ըստ Գրիգոր Տաթևացու` Խաչը դարձավ երկնքի և երկրի միջև եղած վիհը միացնող կամուրջը,«դրախտի դռները բացողն ու երկնային արքայությունը որպես ժառանգություն տվողը»։
Ինչպես են տոնում այս տոնը
Տոնը մեծ հանդիսավորությամբ նշվել է սկսած 7-րդ դարից: Ժամանակի ընթացքում, անշուշտ, այն փոփոխություններ է կրել, հարմարացվել ժամանակի պահանջներին, սակայն մինչ օրս էլ այս տոնը նշելու որոշ ավանդույթներ դեռ պահպանվում են:
Հնում Խաչվերացի տոնախմբան ամենաբնորոշ հատկանիշը ուխտագնացություններն էին: Յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ տոնին նվիրված իր ուխտավայրը: Հարկ է նշել, որ այսօր էլ, որոշ բնակավայրերում այն պահպանվում է, մասնավորապես ուխտագնացություններ են լինում Սուրբ Խաչ անունը կրող եկեղեցիներ:
Կատարվում էին նաև զոհաբերություններ: Զոհաբերության նպատակով ուխտավորներն իրենց հետ տանում էին մատաղացու կենդանիներ և թռչուններ: Ուխտավայրերում կազմակերպվում էին նաև տոնավաճառներ և, մասնավորապես, խաղային-երաժշտական հանդիսություններ, որոնք առանձին շքեղություն էին հաղորդում սրբավայրերում կազմակերպված ընդհանուր արարողություններին:
Տարածված էին Սուրբ Խաչի տոնին` հանգուցյալներին նվիրված հոգեհանգստյան արարողությունները, որոնց նկատելի մասը նշվում էր տոնի պահոց ուրբաթ օրը: Նոր հանգուցյալ ունեցող ընտանիքներում Խաչվերացի նախորդ’ ուրբաթ օրը ոսպով շորվա էին եփում և բաժանում որպես հոգեբաժին:
Այսօր էլ, Հայ Առաքելական Եկեղեցում այդ օրը մատուցվում է տոնական պատարագ և հոգեհանգստի կարգ: Խաչվերացի տոնը կատարվում է մեծ հանդեսով: Երեկոյան մի ափսեի վրա բազմեցնում են Կենաց փայտի մասունք պարունակող խաչը, այն զարդարում ռեհանի բազմերանգ ծաղիկներով և վրան վարդաջուր ցողում, ապա խաչը թափորով բերում են եկեղեցու գավիթ և դրանով տյառնագրում աշխարհի չորս կողմերը:
Պատարագից և հոգեհանգստի կարգից հետո այցելում են հանգուցյալների շիրիմներին` հետները ունենալով մրգեղեն` հատկապես խաղող, ձմերուկ, խմորեղեն, կաթնասեր, կանաչեղեն, պանիր: Այդ օրը գերեզմանատուն տարվող մրգերը «նան ու տրի» էին կոչում:
Մինչև XXդ. սկիզբը, Խաչվերաց տոնը, որը կենցաղում տարածված էր Սփխեչ կամ Սըբխեչ անվամբ, ուներ նաև այլ անվանումներ. Խչվերաց, Ուլոց (Ուլնոց), Խրով, Խաչեյն Զադագ և այլն:
Տոնին առնչվող ժողովրդական ավանդույթներից էր նոր հանգուցյալներ ունեցող ընտանիքներին հարազատների կողմից ուլ կամ գառ նվիրելու սովորույթը, որտեղից էլ գալիս է Ուլոց անվանումը: Դրանք թոնրի մեջ խորովելով, բլղուր ձավարով ու փլավի վրա դրված, բաժանում էին սգավոր ընտանիքներին:
Այսօր էլ տոնը ժողովրդի մեջ առավելապես հիշատակվում է որպես մահացածներին հիշելու օր: Այցելում են հատկապես նոր մահացածների տներ, որտեղ հյուրերին հյուրասիրում են թոնրում խորոված գառով` գորովիով և բլղուրի փլավով: Որոշ տեղերում դեռ պահպանվել է այդ ընտանիքներին գառ կամ ուլ նվիրելը տոնի առավոտյան: Ըստ ժողովրդի մեջ վերաձևակերպված ավանդույթի` ուրբաթ օրը գերեզմաններ են գնում միայն նոր մահացածների համար, իսկ տոնին հաջորդող երկուշաբթի օրը մեռելոց է` հին ու նոր ննջեցյալների համար, ինչը և արվում է յուրաքանչյուր տաղավար տոնին:
Բացի նրանից, որ այս տոնը հարության խորհուրդն ունի, տոնին հաջորդող երկուշաբթին մեռելոց է, որպեսզի այդ տոնից բաժին հանենք նաև մեր հանգուցյալներին` նրանց էլ տոնին մասնակից դարձնելով: Այս իմաստն ունեն նաև մյուս տաղավար տոներին հաջորդող մեռելոցները, մինչդեռ, ցավոք սրտի, ժողովրդի մեջ այս երևույթի այլաբանված ընկալումներ են` շատ հաճախ տոնը նույնացնելով սգո հիշատակության հետ:
Ուրեմն, եթե պահպանում ենք ավանդույթները, ապա պետք է դա անել առանց այլաբանումների, եթե փոփոխում ենք այն, ուրեմն պետք է տրամաբանված լինի նաև փոփոխությունը:
Պետք չէ առանց այդ էլ հոգսաշատ, մտահոգ կենցաղը ավելորդ անգամ գորշացնել` տոնն էլ դարձնելով միայն սուգ:
Շնորհավոր Խաչվերացի տոնը` հարության, փրկության տոնը:
Ա.Ս.
